Babi Jar

Plattegrond van Kyiv 2000

Kyiv, september 1941

Op 19 / 20 september 1941 werd Kyiv (Kiev) bezet door het XXIXe Duitse legerkorps en het 6e leger. De stad had  875.000 inwoners van wie 20% Joden (175.000). Een aantal voor militaire doeleinden belangrijke fabrieken en de daar werkzame arbeiders, onder wie zo’n 20.000 - 30.000 Joden, waren door de Sovjets geëvacueerd. Het precieze aantal geëvacueerde Joden is onbekend, omdat daarvan destijds geen aantekening werd gehouden. Naar schatting 130.000 Joden vielen in handen van de nazi’s. Voor gewone burgers was het buitengewoon moeilijk de stad te verlaten als gevolg van de beperkende maatregelen die waren afgekondigd voor het vervoer.
De inwoners herinnerden zich nog de vorige Duitse bezetting in 1918, en zij waren ervan overtuigd dat de bezetters zich net als toen op een

Plattegrond uit 1930

beschaafde manier zouden gedragen. Men verwachtte dat de Duitsers de rechten en eigendommen van de bevolking zouden herstellen die onder het Sovjet-regime waren afgeschaft.

De burgers van Kyiv waren zich niet bewust van de gevaren die de Duitse bezetting meebracht, en konden zich niet voorstellen hoe het met hen zou aflopen.

De Kresjtsjatik Straat voor de oorlog

De Joden waren al vervolgd en omgebracht vanaf de eerste dagen van de bezetting. Het is niet bekend waarom in de stad geen getto werd ingericht.
Op 24 september 1941 en de volgende dagen ontploften een aantal bommen in Kyiv (in de Kresjtsjatik Straat en de Prorizna Straat), waardoor een aantal bezette gebouwen in het stadscentrum werden verwoest. Onder meer het

Plattegrond uit 2000

hoofdkwartier van het leger en het Continental Hotel, waar Duitse officieren verbleven. Honderden Duitse soldaten en officieren vonden de dood. Er braken branden uit waardoor nog meer gebouwen verloren gingen. Deze bommen waren geplaatst door een speciale eenheid van de NKVD, die voor dit doel agenten had achtergelaten Kyiv.

De Kresjtsjatik Straat na de explosies in sept/okt 1941

Wehrmachtsgeneral Alfred Jodl getuigde tijdens zijn proces in Nürnberg:
"... nauwelijks hadden wij de stad bezet of we beleefden de ene geweldige explosie na de andere. Het grootste deel van de binnenstad brandde af, 50.000 mensen werden dakloos. Duitse soldaten werden ingezet om het vuur te bestrijden waarbij wij aanzienlijke verliezen leden door alle explosieven die als gevolg van het vuur tot ontploffing kwamen…
Eerst meende de plaatselijke commandant in Kyiv dat het

Militaire stafkaart uit 1943

sabotage betrof door een deel van de bevolking, maar toen vonden we een lijst met op te blazen objecten die veel vroeger was samengesteld, waarop 50 of 60 te verwoesten gebouwen in Kyiv stonden ...
Deze lijst bleek te kloppen, zoals onderzoek door ingenieurs uitwees. In tenminste 40 andere objecten waren explosieven aangebracht die in de meeste gevallen met radiogolven van op afstand tot ontploffing konden worden gebracht. Ik heb de originele lijst zelf in handen gehad."

De Kresjtsjatik Straat in 1943 of later

Duitse troepen grepen en executeerden een Jood in de Kresjtsjatik Straat, toen hij een waterspuit lek stak die bij het blussen van het vuur werd gebruikt. Dit kan het excuus zijn geweest dat de Duitsers nodig hadden om de Joden Kyiv verantwoordelijk te stellen voor de explosies. De Duitse militaire commandant Kyiv, Generalmajor Eberhardt, woonde een bespreking bij met de Höherer SS- und Polizeiführer SS-

Hoogtekaart van het ravijn 1924

Obergruppenführer Friedrich Jeckeln, de bevelhebber van Einsatzgruppe C, SS-Brigadeführer Dr. Otto Rasch, en de commandant van Sonderkommando 4a, SS-Standartenführer Paul Blobel. Zij besloten dat het passende antwoord op deze sabotage moest bestaan in het elimineren van alle Joden in Kyiv, uit te voeren door Sonderkommando 4a, dat bestond uit leden van de SD (Sicherheitsdienst) en Sipo (Sicherheitspolizei), de 3e compagnie van het Waffen-SS Batallion zur besonderen Verfügung, en een peloton van het 9e Polizeibatallion. Verdere versterking van deze moordeenheid zou komen uit de politiebataljons 45 en 305 van het Polizeiregiment Süd, met nog wat Oekraïense hulppolitie.

Stratenloop anno 2000 op de plattegrond uit 1924

Een groot ravijn genaamd Babi Jar, werd uitgekozen als plaats voor de terechtstellingen. Het ravijn lag aan de rand van Kyiv, ongeveer 10 km NW van het centrum van de stad. Vandaag de dag ligt het binnen de stadsgrenzen. Op 28 september 1941 gaf de Duitse 637e Propaganda Compagnie door de hele stad een bekendmaking uit, gedrukt op het bureau van het 6e leger, die de Joden opdroeg zich de volgende dag (maandag de 29e / Yom Kippur), om 8 uur ’s ochtends te verzamelen in de Lukianovska, Degtiarska, Lagerna, en Melnikova Straten:

Bekanntmachung

"Alle Joden wonend in de stad Kiew en omgeving moeten zich vervoegen op de hoek van de Melnikova Straat en de Dokhturovska* Straat (* verkeerde spelling van de Dokhturova Straat / thans Degtiarivska Straat) (bij de begraafplaatsen) om 8 uur 's ochtends op Maandag, 29 September 1941.

Vergelijking van de plattegronden

Zij moeten hun papieren meebrengen, geld, waardevolle zaken alsmede warme kleding, ondergoed enz. Elke Jood die dit bevel niet uitvoert en op een andere plaats wordt aangetroffen, zal worden doodgeschoten.
Elke burger die een door Joden achtergelaten woning betreedt en eigendommen steelt, zal worden doodgeschoten.”

Duizenden Joden gaven gehoor aan dit bevel. Om de kracht van hun propaganda te versterken, lanceerden de Duitsers geruchten dat de Joden zouden worden ondergebracht in werkkampen. Omdat het verzamelpunt was geleden in de nabijheid van het goederenstation Lukianovska (thans Lukianivka), geloofden de meeste Joden deze geruchten. Onder bewaking van SS, SD

GoogleEarth foto

en Oekraïense hulptroepen werden de Joden in groepen van 100 op weg gestuurd via de Melnikova Straat naar de Joodse begraafplaats bij het ravijn genaamd “Babi Jar”. Het hele gebied rond het ravijn was afgezet met prikkeldraad, en werd bewaakt door drie rijen politiemannen. De buitenste linie werd gevormd door Oekraïense politie, de tweede door Oekraïense politie en Duitsers, en de binnenste ring door uitsluitend Duitsers.

Op de plaats van terechtstelling kregen de Joden opdracht zich uit te kleden en hun bezittingen op stapels te leggen, waarna ze in groepen van 10 naar de rand van het ravijn werden geleid. Daar werden ze doodgeschoten met automatische en machinegeweren, voor de ogen van de slachtoffers die na hen aan de beurt waren, maar voor wie ontsnappen niet meer mogelijk was.
Getuige Iryna Khoroshunova, inwoonster van Kyiv, schreef in haar dagboek op 29 September 1941:

Babi Jar in 1943

"Wij weten nog steeds niet wat ze met de Joden hebben gedaan. Er doen verschrikkelijke geruchten de ronde die afkomstig zijn van het Lukianovska kerkhof. Maar die kan men onmogelijk geloven. Ze zeggen dat alle Joden worden doodgeschoten… Sommigen zeggen dat de Joden worden doodgeschoten met machinegeweren, allemaal. Anderen zeggen dat er 16 treinwagons klaar staan en dat ze zullen worden weggevoerd. Waarheen? Dat weet niemand. Er schijnt maar één ding duidelijk: al hun persoonlijke papieren, hun goed en hun eten wordt in beslag genomen. Ze worden naar het Babi Jar ravijn gejaagd en daar... ik weet het niet. Ik weet maar één ding: er is iets vreselijks, iets verschrikkelijks aan de gang, iets dat je niet kunt bevatten, dat je begrip te boven gaat en dat je niet kunt verklaren."

Tegen 2 oktober was alle twijfel verdwenen:
"Iedereen vertelt nu dat de Joden worden vermoord. Nee, dat ze al vermoord zijn. Allemaal, niemand uitgezonderd. Oude mensen, vrouwen en kinderen. Zij die maandag (29 september) naar huis gingen zijn ook doodgeschoten. Men zegt dit met een stelligheid die geen twijfel laat. Vanaf het Lukianovska kerkhof zijn helemaal geen treinen vertrokken. Duitse stiptheid. De buit is al gesorteerd! Een Russisch meisje begeleidde haar vriendinnetje naar het kerkhof maar kroop van de andere kant door de omheining. Ze zag hoe naakte mensen werden meegevoerd naar Babi Jar en hoorde schoten van machinegeweren. Er komen steeds meer geruchten en berichten. Ze zijn te gruwelijk om te geloven. Maar we moeten ze wel geloven, want het doodschieten van de Joden is een feit. Een feit dat ons krankzinnig begint te maken. Je kunt onmogelijk leven met deze wetenschap. De vrouwen om ons heen huilen. En wij? Wij huilden ook op 29 September, toen we dachten dat ze naar een concentratiekamp werden gestuurd. Maar nu? Kunnen we nog wel huilen? Ik zit te schrijven maar mijn haren staan recht overeind."

Meer mensen dan verwacht werden naar deze plaats gebracht. Dit meldt een rapport van Einsatzgruppe C:
"...aanvankelijk verwachtten we maar zo’n 5.000 - 6.000 Joden hier, maar er kwamen er in werkelijkheid wel ongeveer 30.000, en tot aan het moment van hun liquidatie geloofden zij dat ze zouden worden overgebracht naar elders, dankzij het prima werk van onze propaganda afdeling."

Als gevolg van deze massale opkomst konden de Duitsers niet alle Joden onmiddellijk doden. De historicus Felix Levitas schreef:
"De beulen hadden niet voldoende tijd om hun karwei af te maken. Daarom plaatsten ze twee personen met de hoofden tegen elkaar, zodat één kogel twee personen zou doden. De gewonden werden met spaden afgemaakt. De kinderen werden levend het ravijn ingegooid en met hen begraven."

Sergey Ivanovich Lutsenko, vroeger bewaker op het Lukianovska kerkhof, getuigde:
"Ze schoten de mensen dood van de ochtend tot laat in de avond. Toen gingen de Ditsers slapen. Ze sloten de resterende slachtoffers op in lege garages. Dit duurde vijf dagen. De nazi’s brachten steeds meer mensen, en daar vandaan kwamen alleen vrachtauto’s met kleding terug."
Meer getuigenissen.

De massamoord op de Joden van Kyiv duurde tot 3 oktober 1941. Tijdens de maanden daarna bleef het ravijn in gebruik als fusilladeplaats voor Joden, Oekraïense burgers, Sovjet krijgsgevangenen en Roma en Sinti. Volgens Sovjet bronnen werden 100.000 - 200.000 mensen in Babi Jar doodgeschoten tot de bevrijding van dit gebied door het Rode Leger op 6 november 1943.
Blijkens het “Verslag van de operaties van Einsatzgruppe C" van 7 oktober 1941, noemen de Duitsers een aantal van 33.771 Joden die zijn doodgeschoten in 1941.
Sommige inwoners van de Oekraïne gedroegen zich vijandig tegenover hun Joodse buren, andere boden hun schuilplaatsen. Na de oorlog beweerde het hoofd van de Sipo en SD dat zijn bureau mandenvol klikbrieven ontving van Oekraïense burgers. Zijn bureau kwam tijd tekort om alle informatie goed te verwerken.
Sinds 1990 heeft het Joods Bestuur in de Oekraïne de titel “Rechtvaardige van Babi Jar” verstrekt aan 431 niet-Joden die Joden verborgen hebben en hen daardoor hebben gered uit handen van de nazi-moordenaars. Deze titel werd toegekend aan alle leden van de gezinnen die ten tijde van de executies in leven waren, omdat zij allen zouden zijn doodgeschoten indien hun hulp door de Duitsers was ontdekt.

Het ravijn in 1941 nr.1

Toen de Duitse troepen zich terugtrokken uit Kyiv in 1943, was het de bedoeling dat alle overgebleven inwoners zouden worden verplaatst naar Duitsland. Getuige Kuznetsov verklaarde:
"... De troepen begonnen de razzia in de buitenwijken van de stad, waarbij iedereen de straat op werd gejaagd, -of je kon lopen of niet,- met geweerkolven, met klappen of door schoten in de lucht. Ze kregen te horen dat Kyiv moest worden geëvacueerd naar Duitsland; de stad zou ophouden te bestaan.
Het herinnerde onmiskenbaar aan de stoet van de Joden in 1941. Massa’s mensen moesten op weg, onder wie huilende kinderen, bejaarden en zieken."

Nikita Chroesjtsjov op 8 november 1943:
"De Duitsers probeerden de hele bevolking van de stad weg te drijven. Ze joegen de inwoners bijeen met honden die speciaal waren afgericht voor het jagen op mensen… De Duitsers begingen een massamoord op mensen die zich schuil hielden om deportatie naar Duitsland te ontlopen… Ze slaagden erin de grote meerderheid van de bevolking te verdrijven. Kyiv geeft de indruk van een uitgestorven stad."

Het ravijn in 1941 nr.2

In juli 1943 kwam Blobel terug naar Kyiv. In het zicht vanhet oprukken van het Rode Leger kreeg hij opdracht om alle sporen van massamoorden in het Oosten uit te wissen. In het gebied rond Kyiv werden zijn eenheden bijgestaan door SS-Gruppenführer Max Thomas, commandant van de SD en Sipo in de Oekraïne.
Blobel vormde drie speciale eenheden uit zijn Aktion 1005 troepen: Sonderkommando 1005 A en 1005 B in de Oekraïne, en Sonderkommando 1005 Mitte voor het gebied rond Minsk.
Rond 18 augustus begon Sonderkommando 1005 A met het opgraven en verbranden van de lijken. Dit Sonderkommando bestond uit 8 - 10 SD-ers en 30 Duitse politiemannen, die onder bevel stonden van SS-Obersturmbannführer Baumann. Natuurlijk deden de Duitsers dit werk niet zelf. 327 gevangenen uit het KZ Syrets (onder wie 100 Joden) werden gedwongen deze gruwelijke taak uit te voeren. De gevangenen voltooiden het werk binnen zes weken. Wie ziek was of niet snel genoeg werkte, werd ter plaatse doodgeschoten. De getuigenis van een Duitse Schupo:
"Elke gevangene werd geboeid met een 2 tot 4 meter lange ketting om zijn enkels. De stapels lijken werden niet met regelmatige tussenpozen aangestoken, maar wanneer één of meer stapels hoog genoeg waren, werden zij bedekt met hout en overgoten met olie en benzine en dan in brand gestoken."

Blobel, op 18 juni 1947:
"Tijdens mijn bezoek in augustus was ikzelf getuige van de verbranding van lichamen in een massagraf bij Kyiv. Dit graf was ongeveer 55 meter lang, 3 meter breed en 2,5 meter diep. Nadat de grafbedekking was verwijderd werden de lijken bedekt met brandbaar materiaal en vervolgens aangestoken. Het duurde ongeveer twee dagen vóór het vuur de bodem van de kuil had bereikt. Na afloop werd het graf opgevuld en werden alle sporen ervan weggewerkt. Omdat het front te dichtbij kwam, was het niet meer mogelijk de massagraven in het zuiden en oosten te vernietigen, die daar waren aangelegd na de executies door de Einsatzgruppen."

Babi Jar gedenkkaart

De lichamen werden gecremeerd op brandstapels, gebouwd op ijzeren rails. Brandhout werd opgestapeld en met benzine doordrenkt, daarna legde men de lichamen erop. Nadat het vuur was gedoofd moesten de gevangenen van het Sonderkommando de resterende botten verzamelen en verpulveren met behulp van scherven van grafstenen van het Joodse kerkhof. Tenslotte werd de as nog geïnspecteerd op de aanwezigheid van zilver en goud. Deze mannen werden “goudzoekers” genoemd. Op 29 september slaagden 15 gevangenen van het Sonderkommando erin te ontsnappen. 312 van hun kameraden werden tijdens of uiterlijk aan het einde van de operatie door de SS vermoord. In oktober 1944 werden de overgebleven troepen van Aktion 1005 naar Karintië in Oostenrijk gestuurd om tegen de Joegoslavische partizanen te vechten, onder de naam "Einsatzgruppe Iltis", onder bevel van Blobel.

Babi Jar vandaag

Om politieke redenen werd er niet eerder dan in 1976 een gedenkplaats ingericht. Het eerste monument vermeldde niet dat de meeste slachtoffers Joden waren geweest. Het duurde nog 15 jaar eer een nieuw gedenkteken (Menorah) werd geplaatst, waar sindsdien de herdenkingsplechtigheden worden gehouden.
Het meest indrukwekkende monument is een symbolisch: Jevgeny Jevtoesjenko’s gedicht "Babi Jar". Dit kunstwerk werd gepubliceerd in 1961. Dmitri Shostakovich gebruikte het gedicht in zijn 13e symphonie, een indrukwekkend muziekstuk dat een sensatie teweegbracht bij de première in 1962.



Kyiv plattegrond: gebaseerd op www.inor.com.ua/map.html
Gedenkkaart: www.judaica.kiev.ua/
Het Babi Jar Album

Bronnen:

Khiterer, Victoria. Babi Yar, the Tragedy of Kiev's Jews
Gutman, Israel, ed. Encyclopedia of the Holocaust, Macmillan Publishing Company, New York, 1990
Ernst Klee. Willi Dreßen. "Gott mit uns" - Der deutsche Vernichtungskrieg im Osten 1939-1945, S. Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1989
Stefan Mashkevich

© ARC 2006